بسمه تعالي

تحولات پرشتاب جهاني درعلم و تكنولوژي ،صنعت ،مديريت وبطوركلي ارزشهاومعيارها،بسياري ازسازمانها و شركتهاي موفق جهان را برآن داشته كه اهداف ،گرايش وعلايق خودرادرجهت بكارگيري خلاقيت ونوآوري هدايت كنند.

درواقع قرن بيست و يكم رامي توان سالهاي پرشتاب گسترش خلاقيت و نوآوري هادانست وسازمانها و شركتهادرچنين برهه اي از زمان كه تحت عناوين مختلف ازجمله”عصردانش “،”عصرتغيير“،”عصر اختراعات و اكتشافات “،عصرفراصنعتي “”عصرعدم تداوم“عصرسرعت “،عصرخلاقيت و نوآوري مطرح شده است ،بايدخودرادرجهت مديريت تغييرات شتابان ودگرگونيهاي ژرف جهاني آماده ساخته وبه خلاقيت و نوآوري روي آورند.

افزايش منافع ،پس انداز،كارآيي ،بازده وتقويت روحيه كاركنان را مي توان به عنوان دومين عامل اززندگي سازمان به حساب آورد.عامل اصلي براي تعيين ارزش سازمان ،همان عامل نوآوري است كه به عنوان عامل بقاي سازمان درشرايط رقابتي محسوب مي شود.بسياري ازشركتهاي دنياكه دربيست سال كذشته ازكارايي ،سودآوري وبهره وري بالايي برخورداربوده اندامروزه نه تنهاداراي سودنبوده بلكه ازصحنه كاروتوليدمحوشده اند.برعكس سازمانهايي كه قبلاًبهره وري وسودنداشتندولي به خلاقيت و نوآوري روي آورده اند،امروزه ازجمله شركتهاي موفق محسوب مي شوند.زيرااين سازمانها توانسته اندخودراباوضعيت وتغييرات محيط تطبيق دهندواگرچه دركوتاه مدت كاهش توليدوبهره وري راداشتندولي دربلندمدت دراثرخلاقيت و نوآوري ،افزايش بهره وري راتجربه كرده اند.

تعريف خلاقيت :

از خلاقيت تعريف هاي زيادي شده است .دراينجابرخي ازتعريف مهم راموردبررسي قرارمي دهيم .

– خلاقيت توانايي تلفيق ايده هابه شيوه اي منحصربه فردبراي برقراري ارتباط غيرمعمول بين ايده هاي مختلف است.

– خلاقيت توانايي خلق يا اختراع چيزهاي جديداست

– خلاقيت بكارگيري تواناييهاي ذهني براي ايجاديك فكريامفهوم جديداست.

– خلاقيت توانايي ديدن چيزهادريك نظرنووغيرمعمول،ديدن مشكلاتي كه هيچكس ديگرامكان تشخيص موجودبودن آنهارا نمي دهدوسپس ارائه راه حلهاي جديدغيرمعمول واثربخش براي آنهااست.

انواع خلاقيت :

بايدتوجه داشت كه خلاقيت وهوش يكي نيست ومي توان براي خلاقيت چهارنوع مختلف را درنظرگرفت

• خلاقيت عملي
• خلاقيت ذهني
• خلاقيت هنري
• خلاقيت غيركلامي وتخيلي

تحقيقات نشان مي دهدكه هوشمندي نقش كليدي درخلاقيت ايفامي كند.صاحبنظران براين باورندكه افرادباضريب هوشي بالاازخلاقيت بالاتري برخوردارندوكساني كه داراي ضريب هوشي پايين ترهستند،احتمالاً از خلاقيت كمتري برخوردارند.سايرويژگيهاهمچون زمينه هاي خانوادگي ،تحصيلات ،موقعيت اجتماعي ،تفكرليبرالي يا محافظه كاري ،فرصت هاي دوران كودكي براي مستقل انديشيدن ومسئوليت پذيري ،درخلاقيت افرادموثراست .همچنين خلاقيت تابعي ازدرجه آمادگي فرداست .

بطوركلي خلاقيت فرآيندي است كه داراي چندمرحله بشرح زيرمي باشد.

 الف – مرحله آمادگي : آمادگي شامل توجه دقيق برروي مسئله تحت بررسي وشاخص هاي مختلف آن به منظورحل مسئله است .دانشمندان بعضي اوقات براي سالهاي متمادي درآزمايشگاه خودكارمي كنند،بدون اينكه ايده اي جديدخلق كنند.دانشمندان تمايل دارندتاراه حلهاي متعددي را براي حل مسئله بياموزند.اين راه حلهاي آزمايشي ،تكراري وشناخته شده هستندوازاين روبه نتايج منحصربفردوجديدنمي انجامد.براساس نظريات ارائه شده ،شكل تحصيل ،آموزش وتحقيق يك پايه اساسي براي ايجادخلاقيت است .

ب – مرحله نهفتگي (خواب برروي مسئله ): عبارت است اززمان تفكروواكنش .بطوركلي يك دوره اي است كه توجه ضميرخودآگاه ازتمركزبرروي مسئله موردنظردورمي شود.بعضي مواقع ايده هاي اساسي نتيجه تفكرضميرناخودآگاه است ووقتي فردبه مسئله فكرنمي كند،درذهن ايجادمي شود.ازهمين روبه اين مرحله خواب برروي مئله هم گفته مي شود.فردخلاق ازروشهاي مختلفي براي ايجاددوره نهفتگي استفاده مي كند.فردممكن است به ماهيگيري برود،كتابي بخواندياچرتي بزند.اين مرحله مدت خاصي ندارد.ممكن است يك روزياروزهاي زيادي طول بكشد. ضميرخودآگاه معمولاًبراي يافتن ايده اصلي آنراازكانالهاي شناخته شده ومشابهي دنبال مي كند،كه بنابراين ابداع بحساب نمي آيد.اماضميرناخودآگاه ،آزادازمحدوديتهاي ضميرخودآگاه است وقادراست به موضوع اززاويه اي ديگرنگاه كندواطلاعات رادريك تركيب جديدقراردهد.

ج – مرحله اسراروپافشاري :دوره نهفتگي الزاماًمنجربه خلاقيت نمي شود.بعضي اوقات تلاشهاي مصرانه موردنيازاست كه دراين مرحله تلاشهابيشترمي شود،اطلاعات جديدافزوده مي گرددويامسئله دوباره تعريف ميشودتانتايج مختلف وجديدي ايجادگردد.علاوه برآن نيازاست تاجسارت وپشتكاردرمواجهه بامشكلات وبحرانهابخرج داده شود.دراين مرحله افرادخلاق با ايده هاي خوددرگيرمي شوندوبرايشان مهم نيست كه چه پيامدهاوهزينه هايي براي آنهابدنبال دارد.

ت- مرحله بينش وبصيرت :بصيرت به عنوان نقطه واقعي حل مسئله ،نتيجه مرحله آمادگي ونهفتگي است .بينش وبصيرت همچنين حاصل تلاشهاي بي وقفه درجهت يافتن راه حل منحصربفردبراي مسئله است .باتجزيه وتحليل وسيع عوامل مختلف وتركيب اين عوامل ،ايده خلاق بطورناگهاني وغيرمنتظره ايجادمي گردد. دراين مرحله فردايده اي را مي يابدكه هموراره درجستجوي آن بوده ولي قبلاًازآن غافل شده است .

د- مرحله رسيدگي وتحقيق :اكنون بينش ياايده جديدبراي اطمينان ازاينكه معتبرومناسب است ،موردآزمون قرارمي گيرد.اين يك مرحله حياتي است ،چراكه اگرايده اي به كاربرده شودبدون آنكه مطلوبيت بالقوه آن موردسنجش قرارگرفته باشد،ممكن است منجربه زيانهاي جبران ناپذيري گردد.يك فردخلاق بايستي فرضيات خودراازطريق تحليل منتقدانه ياازطريق روشهاي كتابخانه اي وياسايرروشهاموردبررسي ونقدقراردهدواگرفرضيات تاييدنگردد،فرضيات ديگري رابطورمتناوب تنظيم نمايد.بعنوان نمونه يك توليدكننده خلاق كه ايده اي منحصربه فردبراي توليدمحصول جديددارد،نبايدتازماني كه ايده اش راموردنقدوبررسي قرارداده ،محصول جديدرا به بازارعرضه كند.

موانع خلاقيت

نظريه پردازان عواملي كه برخلاقيت تاثيرمنفي مي گذاردرادرشش موردبيان مي كند:

• ارزيابي افرادبرمبناي انتظارات :افرادخلاق بخاطرترس ازارزيابي عملكردخودبراحتي نمي توانندفعاليت كنند.چراكه دراين شرايط فقط بدنبال برآوردن انتظارات خواهندبود.افرادبايداحساس كنندكه براي خودشان كارمي كنندنه براي ديگران.
• نظارت ومراقبت : افراداگراحساس كنندكه درحين كارچشماني مراقب آنهاست ،كمترخلاق خواهندبود.بايدتلاش شوداگرمراقبتي هم صورت مي گيرد،بدون اطلاع افرادباشد.
• پاداش :هرچندكه پاداشهاي پولي وسايرپاداشهاي محركهاي خوبي هستنداماضرورتاًهميشه انگيزاننده نيستند.افرادخلاق بيشتربدنبال رضايت دروني هستندتاپاداشهاي ملموس و…
• رقابت :افرادي كه دركارشان باديگران درحال رقابت هستند،خلاقيت كمتري خواهندداشت .مديران خلاق بايدبدنبال كم كردن رقابت باشندتاآزادي افرادرابراي كشف حوزه هاي جديدمحدودنكنند.
• انتخاب محدود: افرادي كه درانتخاب چگونگي انجام كارمحدودهستند،كمترخلاق مي باشند.اين محدوديتهابرخلاقيت اثرمخرب دارد.
• گرايش به پاداشهاي بيروني :افرادي كه به محركهاي بيروني همانندمحركهاي مالي ،پست ومقام ،نشانهاوارتقاءفكرمي كنند،خلاقيت كمتري خواهندداشت .محركهاي دروني براي افرادخلاق ازاهميت بيشتري برخورداراست ودرگيرشدن دركارباعث لذت وخوشحالي آنهامي شود.

ويژگيهاي سازمانهاي خلاق

برخي ازويژگيهاي سازمانهاي خلاق عبارتنداز:

• رقابت كامل وفشرده
• فرهنگ
• دسترسي به مديران
• احترام به افراد
• ارائه خدمات مردمي
• تخصص
• كارگروهي
• رابطه نزديك كاركنان باسازمان
• استقبال مديران ازعامل تغيير

نقش مديردرپرورش خلاقيت

مديران به روش هاي زيربستر لازم براي خلاقيت را محيامي سازند:

– استفاده ازخلاقيت ديگران وپيدا كردن ذهن هاي خلاق

– ايجادفضايي كه مديرخودش بتواندخلاق باشدوافرادسازمان رانيزبه    خلاقيت تحريك كند. واين فضا فضايي است كه ازكارروزمره به دوراست.

– تفويض اختيار به نحوي كه هركسي خودمشكل خودش راحل كند.

–  محيطي ايجادنمايدبراي اينكه افراددرسازمان به تفكربپردازند و نظريات و انديشه ها امكان بروزپيداكنند.

– مشورت باديگركاركنان يكي ازشيوه هاي بسيارمهم وپرجاذبه پرورش شخصيت كاركنان وهمين طورزمينه سازخلاقيت و نوآوري وحتي رشداجتماعي است وبدون ترديدافرادي كه اهل مشورت هستندازعقل وفكر بيشتري برخوردارند.

– خودكنترلي رادربين كاركنان نهادينه مي سازد .خودكنترلي خودش رادرخواستن وتمايل براي ارائه ابتكار و خلاقيت به نمايش مي گذارد.

   تكنيك هاي توسعه خلاقيت گروهي

سازمانها مي توانندازانواع تكنيك هاي توسعه خلاقيت گروهي به شكل جدي ومستمراستفاده نماينداين تكنيكها عبارتنداز:

• طوفان فكري : دراين تكنيك مسئله اي به يك گروه كوچك ارائه شده وازآنان خواسته مي شودفي البداهه وبه سرعت به آن واكنش نشان داده وبراي آن پاسخي بيابند.
• تكنيك خلاقيت شش كلاه تفكر:ادوارددوبونوپدرتفكرخلاق دركتاب “شش كلاه قرمز”يك روش خلاقانه ارائه مي كندوازطريق آن مي كوشدنشست افرادبه دوريكديگررابه اقدامي ثمربخش وكاراتبديل نمايد.دوبونوسعي مي كندبه كساني به كساني كه دورهم جمع مي شوند،بياموزدكه به تفكرخودنظم دهندوآنگاه دراين ميان به راههاي خلاق بيانديشندوبايك هماهنگي مدبرانه نتايج را طبقه بندي كرده ودرتصميم گيري ازآن استفاده كنند.دراين جلسات ازكلاههايي مختلفي استفاده مي شود.
• كلاه آبي :كسي كه كلاه آبي برسرمي گذاردبايدبتواندافكارجاري درمحيط جلسه رادرذهن خودبه جريان درآوردونظم وتمركزدهد.اين فردمسئول نظم دهي ،هدايت ونتيجه گيري ازجلسه مي باشد.كلاه آبي اولويت هاومحدوديتهاراتعيين مي كند.كلاه آبي موضوع ويامشكل راموردبحث جلسه رابرروي تخته سياه مي نويسد.
• كلاه سفيد:درنخستين اقدام وباهدايت فردكلاه آبي همه اعضاءكلاه سفيدرابرسرمي گذارندودرموردموضوع بيان شده مي انديشند.

كلاه سفيدها نبايد به چيزهايي كه شامل الهامات ،قضاوتهاي متكي برتجارب گذشته ،عواطف ،احساسات وعقايداست توجه كنند. كلاه سفيدهافقط موظف هستنداطلاعات ارائه كنند.

• كلاه قرمزها: براي ورودبه مرحله بعدي اعضاءجلسه كلاه قرمزبرسرمي گذارندودرموردموضوع موردنظرتفكرمي كنند. دراين مرحله اجازه دهيد احساسات و عواطف بر وجود شما حاكم شده و به زبان درآيند و هر كسي مي‌تواند از الهامات و دريافت‌هاي ناگهاني خويش سخن گويد و ديگر نيازي به استدلال نيست. اگر به احساسات اجازه بروز ندهيم بدون شك ناخواسته و بدون دقت نظر، در تصميم گيري‌ها وارد شده و چه بسا سبب بروز مشكلاتي براي ما شوند. شما اقدام به جمع‌بندي تراوشات فكري حاضران كرده و آن گاه به مرحله بعد قدم بگذاريد.
• كلاه سياه : اجازه دهيد حاضران كلاه سياه را بر سر بگذارند. با گذاشتن اين كلاه بر سر نبايد احساسات منفي بدون منطق بيان شوند بلكه فرد بايد ديدگاه‌هاي منفي خود را در خصوص مشكل يا موضوع مورد بحث به صورت منطقي بيان كند. تفكر منفي به گفته «دوبونو» جذاب است، زيرا دستاوردهاي آن را مي‌توان به فوريت مشاهده كرد. اثبات خطاي ديگران براي ما رضايت در پي دارد و حمله كردن به يك ديدگاه در ما احساس برتري مي‌بخشد. نتايج بحث‌هاي ارائه شده توسط شما جمع‌بندي شده و در نهايت ثبت شود.
• كلاه زرد: حاضران كلاه زرد را بر سر خود بگذارند و شروع به تفكر كنند.دراين مرحله تفكر مثبت بايد به همراه كنجكاوي و شادماني و سرور و تلاش براي درست شدن كارها باشد. يكي از تمريناتي كه فرد با كلاه زرد مي‌تواند انجام دهد بهره گيري از تجربيات ارزشمند گذشته است. كلاه زرد در ابتدا در صدد كشف فوايد موجود در موضوع مورد بحث است اكنون بار ديگر به جمع‌بندي نظرات به دست آمده بر اثر كلاه زرد بپردازيد.
• كلاه سبز: اكنون حاضران بايد كلاه سبز را بر سر بگذارند. كلاه سبز، كلاه خلاقيت است. دراين مرحله حاضران بايد به راه‌هاي نو بيانديشند كه مي‌تواند در آن موضوع مورد نظر اثرگذار بوده و به تصميم‌گيري‌هاي خلاقانه منجر شود اكنون شما بايد تلاش كنيد. كه با كلاه آبي كه بر سر گذاشته‌ايد به ارزيابي نتايج پرداخته و به يك جمع‌بندي مناسب برسيد و در نهايت در جهت حل مشكل يا پيگيري مورد نظر تصميم نهايي را بگيريد. در پايان شما درمي‌يابيد. هنگامي كه جلسه را اين گونه مديريت مي‌كنيد، ديگر تنها شاهد آن نخواهيد بود كه يك فرد تنها با كلاه سياه به جلسه قدم بگذارد و يا فردديگري تنهاباكلاه قرمزتفكركند،بلكه همه مجبورندباشش كلاه مذكورتفكركنند و انديشه هاي ذهن خودراارائه كنند.
• گردش تخيلي: در سال ۱۹۶۱ روانشناسي به نام گوردون نتايج پژوهش‌هاي ده ساله خود را در مورد افراد خلاق منتشر نمود و ضمن آن اعلام داشت كه ذهن آدمي به هنگام ابراز خلاقيت و ابتكار در يك حالت خاص رواني است كه اگر بتوانيم آن حالت را ايجاد نماييم خلاقيت امكان وجود مي‌يابد. تهييج ذهني يا تكنيك گوردون روشي است بسيار مناسب جهت يافتن راه  حل‌هاي جديد براي مسئله و نيز براي اكتشافات علمي و فني. اين روش فرآيندي خاص و منحصر به فرد و در عين حال مؤثر دارد.کاپیتان عبدالله حیدری زفره
• فرايند بكارگيري اين رويكرد عبارت است از:

   – شناسايي و تجزيه و تحليل مشكل به منظوررسيدن به ماهيت وجوهره آن

–  كشف راه حلهايي براي آن جوهره ازطريقديدگاه غيرمرتبط با موضوع

– تلاش براي تبديل راه حل هاي به دست آمده به ره حلهاي نهايي

در جلساتي كه از اين روش استفاده مي‌شود فقط رهبر گروه از اصل موضوع اطلاع دارد و موضوعي كه مطرح مي‌شود دقيقاً اصل موضوع نيست بلكه موضوعي نزديك به آن است.

• تفكرموازي: واضع اين شيوه ادوارد دو بونو روش معمول تفكر را همانند حفر گودالي توصيف مي‌كند كه با افزايش اطلاعات فرد همان گودال را عميق تر مي‌سازد و از ديدن جاهاي ديگر براي حفر كردن بازمي‌ماند. در حالي كه تفكر موازي نگاه فرد را به نقاط جديد معطوف مي‌سازد و اطلاعات و تجربه‌هاي جديد صرفاً به انديشه‌هاي قبلي افزوده نمي‌شود، بلكه آنها را تغيير داده و الگو و ساختار جديدي را ايجاد مي‌كند.
• يكي از راه‌هاي تحقق تفكر موازي، ايجاد يك انديشه واسطه غيرممكن است. اين انديشه موجب طيران فكر و ذهن شده و با تعديل آن مي‌توان به انديشه نو و عملي دست يافت.

–  راه ديگر در تفكر موازي پيوند تصادفي است. راه ديگر در تفكر موازي پيوند تصادفي است. فرض كنيد كتاب فرهنگ لغت را مي‌گشاييد و لغاتي را مي‌خوانيد و مي‌كوشيد تا آن را با موضوع مورد نظرپيوندداده وبه نتيجه برسيد.دراين كارشماازروش پيوندتصادفي استفاده كرده ايد.

 ارتباط اجباري:

يكي ديگر از شيوه‌هاي آشكار ساختن خلاقيت‌ها و ظاهر ساختن توانايي آفرينندگي موجود در افراد،شيوه ارتباط اجباري است. در اين شيوه همان طور كه از نام آن استفاده مي‌شود بايد بين دو گروه از پديده‌ها، ارتباطي اجباري ايجاد كرد.

 گردآوري وتاليف : رامين يزدان فر